ترين‌ها در دنياي حشرات

[Ata_Se7en 4591]

حشرات بسياري در دنيا وجود دارد كه اغلب در نگاه مردم ظاهري عجيب و ترسناك دارند، اما برخي از اين جانداران كوچك و ترسناك كه قدمتي به اندازه تاريخ پيدايش زمين دارند، در معرض خطر انقراض قرار گرفته اند و نسل آنها در حالي از بين مي‌رود كه نامشان همچنان ناشناخته باقي مانده است.

تنوع گونه‌هاي نادر، بزرگ و سبك در ايران هم بسيار است، اما كمتر منبع فارسي را مي‌توان يافت كه درباره اين جانداران سخن به ميان آورده باشد و اگر هم باشد جز چند سطر يا چند پاراگراف بيشتر نيست.

به همين دليل، مصاحبه‌اي با دكتر محسن مفيدي نيستانك، حشره‌شناس، رييس بخش تحقيقات جانورشناسي ـ كشاورزي موسسه تحقيقات گياه پزشكي كشور و عضو هيات علمي اين موسسه ‌انجام داديم تا اطلاعات بيشتري درباره حشرات ايران و جهان به خوانندگان «جام‌جم» تقديم كنيم.

حشرات در تصور عامه مردم، موجوداتي كوچك تصور مي‌شوند. اما گويا دنياي بزرگي دارند. تعريف شما از اين‌گونه جانوران چيست؟

بنا بر تعريف علمي، گونه موجودي است كه فقط با خود زاد و ولد كند و با گونه ديگر كاري نداشته باشد. طبق اين تعريف، در بين جانداران كره زمين، حشرات متنوع‌ترين گونه‌هاي جانوري هستند كه سخت‌بال‌پوش‌ها يعني سوسك‌ها ـ البته نه از نوع سوسك‌هاي حمام كه سوسري نام دارند ـ متنوع‌ترين آنان است و هر روز نيز گونه‌هاي جديدتري در سراسر جهان شناخته مي‌شود و تا امروز نزديك به يك ميليون گونه شناخته شده است.

اما بحث كوچك بودن حشرات چندان هم حقيقت ندارد. اما قبل از پرداختن به آن بايد ببينيم در عالم حشرات، بزرگي يعني چه.

بزرگي يك حشره درسراسر جهان به تعريف علمي آن بستگي دارد مثلا اندازه يك پروانه از انتهاي يك بال تا گوشه انتهاي بال ديگر اندازه‌گيري مي‌شود كه به آن عرض بال مي‌گويند، اما اندازه يك سوسك يا يك شيخك (چوبك مانند) از ابتداي سر تا انتهاي بدن او اندازه‌گيري مي‌شود.

به همين لحاظ گونه‌هاي مختلفي از بزرگ‌ترين حشرات تقسيم‌بندي شده‌اند كه معروف‌ترين آنها پروانه اطلسي از تايلند با عرض بال حدود 35 سانتي‌متر يا سوسك سخت‌بال‌پوشالي برزيلي و آفريقايي با درازاي حدود 20 سانتي‌متر است.

همچنين حشرات ديگري نيز مانند چوبك به اندازه ساعد انسان يا سوسري‌هايي (سوسك‌هاي حمام) به اندازه مشت دست انسان در مناطق حاره‌اي و نزديك به خط استوا شناسايي شده‌اند.

بزرگ‌ترين حشرات كه در ايران شناسايي شده‌اند، كدامند؟

در كشور ايران نيز ملخ‌هايي از جنس ساگا در شهرهاي آذربايجان و همدان و حتي حوالي شهر تهران يافت شده‌اند كه برخلاف ملخ‌هاي معمولي كه گياهخوارند، شكارچي محسوب مي‌شوند و از گوشت حشرات ديگر مانند عنكبوت‌ها و ملخ‌هاي كوچك‌تر تغذيه مي‌كنند. اين ملخ‌ها داراي آرواره‌هاي بسيار قوي و جثه ستبر و بدن خاردار و فاقد بال هستند. طول بدن آنان ممكن است به 15 الي 17 سانتي‌متر برسد. از بند بال‌ها نيز ‌ شب‌پره بزرگي به نام پر طاوسي گلابي در ايران وجود دارد كه به علت بزرگي به پروانه شهرت يافته است و بيشتر در مناطق مركزي و مكان‌هايي كه گلابي كشت داده مي‌شود، يافت مي‌شود. در شرايط استثنايي ممكن است تعداد اين شب‌پره‌ها افزايش يابد و باغداران تصور كنند با آفت مواجه هستند، در صورتي كه اين‌گونه نيست و تعداد اين شب‌پره‌ها كم است، اما به علت جثه بزرگشان اين‌گونه تصور مي‌كنند. زنجره‌ها يا سيكادها نيز از ديگر حشرات بزرگ ايران هستند كه معمولا اواخر تابستان در لابه‌لاي درختان مو يا روي ساير درختان ديده مي‌شوند. معمولا صداي جير‌جير آنان نيز ممكن است از فاصله چند متري به گوش برسد. سوسك سخت‌بال‌پوش ديگري به نام آآآتا فينچي نيز در بلوچستان و كرمان يافت مي‌شود كه بزرگي آن به اندازه يك فنچ است.

كدام گونه از حشرات ركورد‌دار كوچك‌ترين حشرات شده‌اند؟

كوچك‌ترين حشراتي كه تا به حال شناسايي شده‌اند، دسته‌اي از زنبورهاي پارازيتوئيد يا زنبورهاي انگل تخم هستند كه روي تخم حشرات ديگر تخم مي‌گذارند تا لاروشان از تخم حشره شكار شده تغذيه كند. اين زنبورها تمام اندام يك زنبور مانند پا و بال‌ها را دارند. برخي از آنان جثه‌شان بزرگ و برخي كوچك‌تر است كه تاكنون كوچك‌ترين اين زنبورها به طول يك‌دهم ميلي‌متر در كاستاريكا شناسايي شده است. همچنين زنبورهاي انگلي ديگري هم هستند كه اين زنبورها را انگلي مي‌كنند كه به آنان هايپر پارازيتوئيد مي‌گويند. در ايران نيز اين نوع زنبور وجود دارد، اما نوع ايراني اين زنبورها به كوچكي ساير پسرعموهايشان نيست.

خب حال كه بحث ركورد در سرزمين حشرات دارد خوب پيش مي‌رود، لطفا بفرماييد سنگين‌ترين حشرات كره زمين كدامند؟

مفيدي: در بين جانداران كره زمين، حشرات متنوع‌ترين گونه‌هاي جانوري هستند و هر روز نيز گونه‌هاي جديدتري در سراسر جهان شناخته مي‌شود و تا امروز نزديك به يك ميليون گونه شناخته شده است

سنگين‌ترين حشرات روي كره زمين را سوسك‌هايي از خانواده سرگين غلتان‌ها تشكيل مي‌دهند. اين‌گونه از سوسك‌ها كه معمولا به رنگ سياه در طبيعت يافت مي‌شوند گوله‌اي از فضله يا سرگين حيوانات را با پاي عقب خود حمل مي‌كنند و به خاكي نرم مي‌برند و با درست كردن چاله و فرو دادن آن به دل خاك روي آن تخم مي‌گذارد. به اين طريق علاوه بر حفظ و پاكيزگي محيط‌زيست، منبع غذايي خوبي در اختيار لاروهاي اين سوسك‌ها قرار مي‌گيرد. معمولا اين‌گونه حشرات در سراسر جهان وجود دارند، اما سنگين وزن‌ترين آنها با وزن تقريبي 70 الي 80 گرم در آفريقا يافت شده است.

شايد براي شما به عنوان يك حشره‌شناس، دنياي كوچك اين موجودات جذاب باشد، اما براي خيلي از مردم عادي، حشره يعني مزاحم بخصوص اگر نيش هم داشته باشد. راستي سمي‌ترين حشرات دنيا كدام‌ها هستند؟

سمي بودن حشرات نسبي است. حشراتي كه سم توليد مي‌كنند بوفور يافت مي‌شوند، اما جالب است بدانيم اين حشرات براي طعمه و ميزبان‌هاي خود سم توليد مي‌كنند. برخي از اين سم‌ها براي طعمه كشنده و مرگبار است، اما سم برخي ديگر از اين حشرات ميزبان خود را فلج مي‌كند، مثلا برخي زنبورهاي عسل، لارو برخي سوسك‌هاي شاخك دراز را فلج مي‌كنند تا لارو خودشان از اين منبع غذايي استفاده كند. سم حشرات براي انسان نيز متفاوت است. سم برخي حشرات به منزله پروتئين‌هايي است كه برخي انسان‌ها نسبت به آن مقاوم و برخي ديگر نيز حساس هستند. اين سم‌ها بندرت باعث مرگ مي‌شوند. در غالب موارد سم اين حشرات فقط باعث تورم، قرمزي و خارش بدن انسان مي‌شود. اغلب حشرات نيش خطرناكي براي انسان ندارند، اما توصيه مي‌شود اگر كسي زنبور‌ درشت قرمز رنگ به‌نام زنبور‌ خرمايي را ديد با آن شوخي نكند، چون اغلب اين زنبورها به صورت دسته جمعي به فرد حمله مي‌كنند و نيش‌هاي دردناكي دارند.

در حال حاضر نادرترين گونه‌هاي شناسايي شده حشرات در ايران كدامند؟

دسته‌اي از حشرات هستند كه از ابتدايي‌ترين دوره زمين‌شناسي جمع‌آوري نشده‌اند يا كم جمع‌آوري شده‌اند. در كشور ايران هم روي اين حشرات كمتر مطالعه‌اي صورت گرفته و بيشتر آنان علاوه بر اين‌كه در معرض انقراض هستند، از سوي سوداگران و قاچاقچيان به تاراج مي‌روند. مثلا اغلب پروانه‌هاي زيباي در‌حال‌انقراض ايران از خانواده نيمفاليده و دانائيده هستند كه به صورت مختلف و غيرقانوني توسط سوداگران و قاچاقچيان جمع‌آوري مي‌شوند و در كشورهاي اروپايي و آسياي جنوب شرقي به قيمت گزافي به فروش مي‌رسند.

آيا ميان اين‌گونه‌ها، گونه‌اي يافت مي‌شود كه مختص كشور ايران باشد و در ساير مناطق جهان يافت نشود؟

فلات ايران در موقعيت خاص جغرافيايي قرار دارد و به عنوان پلي بين آفريقا، اروپا و آسيا محسوب مي‌شود كه طي قرون مختلف حشرات و جانداران خاصي از اين ناحيه عبور كرده و ماندگار شده‌اند. محل تلاقي اين سه ناحيه در بلوچستان است كه مخلوطي از گونه‌هاي دنياي قديم، دنياي آفريقا و دنياي هند است كه غناي زيادي دارد. همچنين چهار فصل بودن كشور ايران باعث شده محيط‌هاي مختلف از لحاظ اكولوژيك در ايران شكل بگيرد كه باعث غناي گياهان و گونه‌هاي جانوري و حشرات باشد. به همين دليل در كشور ايران گونه‌هايي داريم كه فقط خاص كشور ماست و در ساير نقاط جهان يافت نمي‌شود كه به آن اندميك مي‌گويند. به عنوان مثال مي‌توان به گونه اندميك اورفانيا البرزينوس يعني ملخ شاخك بلند البرزي اشاره كرد كه فقط خاص ناحيه البرز است. همچنين گونه‌هايي نيز در ايران يافت مي‌شود كه فقط به رودخانه يا درياهاي شيرين و شور يا سواحل جنوبي ايران اختصاص دارند و به علت اين‌كه در كشورهاي ديگر يافت نمي‌شوند حشره‌شناسان مجبورند براي جمع‌آوري و مطالعه آنان به ايران بيايند.

جام جم آنلاين